نقش سرمایه اجتماعی در جوامع در حال توسعه

سرمایه اجتماعی چیست و چه ارتباطی با کار داوطلبانه دارد؟

جریان تحولات اجتماعي به سوي جامعه‌ي مدني، با تأسيس سازمان‌هاي غیردولتي همراه بوده است. جامعه‌ي مدني، به جامعه‌اي اشاره دارد كه تمامي گروه‌ها و اقشار اجتماع، در فعاليت‌هاي گوناگون جامعه مشاركت پويا و ارادي داشته باشند. به همین جهت،نظام‌هایی به‌طور ویژه طراحي شده اند تا اين مشاركت را به گونه‌اي مؤثر محقق سازند؛ یكي از اين نظام‌ها، سازمان‌هاي غیردولتی هستند.

از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی لازمه توسعه‌ی عملکرد سازمان‌های نهادی است و سازمان‌های نهادی نیازمند حداقل‌هایی از سرمایه اجتماعی هستند تا بتوانند کارآمدی خود را در سطوح خرد (محلی)، میانی (ملی-منطقه‌ای) و کلان (جهانی) به اثبات برسانند. سرمایه اجتماعی بر تعاملات میان افراد حاکم می‌باشد و به عنوان جایگاهی برای تسهیل روابط میان افراد تلقی می‌شود. سرمایه اجتماعی، حاصل ارزش‌ها و هنجارهایی است که همکاري‌های متقابل و مشارکت اجتماعی داوطلبانه را ترغیب می‌کنند. به این ترتیب باید راه حل معضل همکاری جمعی را در سرمایه اجتماعی جستجو کرد.

سرمایه اجتماعی در کنار سایر انواع سرمایه‌ها، یکی از ورودی‌های فرآیند توسعه می‌باشد. به نظر بسیاری از صاحب نظران، اکنون سرمایه اجتماعی نقشی بسیار مهم‌تر از سرمایه‌های فیزیکی و انسانی در جوامع ایفا می‌کند، به طوری که در غیاب سرمایه اجتماعی، دیگر سرمایه‌ها اثربخشی خود را از دست می‌دهند و پیمودن راه‌های تکامل بدون سرمایه اجتماعی ناهموار و دشوار می‌شود. فقدان سرمایه اجتماعی در کشورهای توسعه نیافته، حلقه مفقوده رشد و توسعه است.

به عنوان تعریفی دقیق‌تر می‌توان سرمایه اجتماعی را وجوه گوناگون سازمان‌های اجتماعی مانند اعتمـاد، هنجارها و شبکه‌ها دانست که با ایجاد و تسهیل اقدامات هماهنگ، کارایی جامعه را بهبود می‌بخشند.

این مفهوم شامل سه عنصر اساسی آگاهی عمومی، اعتماد و مشارکت است:

آگاهی عمومی: اطلاعات، موثرترین و کارآمدترین سرمایه هر جامعه است. ثروتی که برخلاف ثروت‌های دیگر از بین نمی‌رود و هر چه مصرف شود قوی و کامل‌تر می‌شود. اطلاعات، میزان دانشی است که اعضای شبکه اجتماعی از یکدیگر دارند. افراد برای اینکه بتوانند در جامعه اعتماد کنند و مشارکت اجتماعی داشته باشند، نیاز به اطلاعات جامعی درباره مسائل اجتماعی دارند. بنابراین پیش شرط اولیه مشارکت، آگاهی است.

اعتماد: پرسش محوری در بحث سرمایه اجتماعی این است که تا چه میزان به دیگران اعتماد دارید. اعتماد عبارت است از تمایل به خطرپذیری در بطن اجتماع بر اساس حس اعتماد به دیگران. اینکه آیا دیگران نیز بر اساس انتظار ما پاسخ می‌دهند و به روش‌های حمایتی دوجانبه عمل خواهند کرد. اعتماد، یک پدیده حساس و شکننده است و به وجود آمدن آن زمان زیادی می‌برد.

مشارکت: منظور از مشارکت، درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت‌های گروهی است که آنان را برمی‌انگیزاند تا برای دستیابی به اهداف گروهی یکدیگر را یاری کنند و در مسئولیت کار شریک شوند. مشارکت به معناي احساس تعلق به گروه و شرکت فعالانه و داوطلبانه در آن است. شبکه‌های مشارکت مدنی یکی از اشکال ضروری سرمایه اجتماعی می‌باشند. هر چه این شبکه‌ها در جامعه‌ای متراکم‌تر باشند، احتمال همکاری افراد در جهت منافع متقابل بیشتر است.

بنابراین؛ سرمایه اجتماعی برآیندی از میزان آگاهی، اعتماد و مشارکت اجتماعی است که منجر به افزایش سطح روابط، انسجام و پیوندهای اجتماعی در بستر نهادهای اجتماعی می‌گردد.

نقش سرمایه اجتماعی در سازمان‌های آینده چیست؟

سازمان‌ها در بستر زمان، روندی تکاملی داشته اند. در حقیقت سازمان‌ها حرکت از بی‌توجهی به سازمان اجتماعی به سوی سازمان‌های پیچیده و نوین که انگیزه‌های فرا فردی (جمعی) راهنمای تحول آن‌ها بوده است را طی نموده‌اند.

سازمان‌های آینده، سرمشق‌هایی از الگوی سرمایه اجتماعی هستند که در ابعاد مختلف تولید، توزیع و مصرف؛ به آگاهی، اعتماد و مشارکت شهروندان و مخاطبان خود در سطح وسیع نیاز دارند و نمی توانند از بازتولید آن در جامعه غافل شوند.

سازمان اجتماعی با ویژگی و ماهیت داوطلبی، نیاز جامعه‌ی آینده است که فرصت‌های لازم را برای مشارکت فکری و عملی افراد در تحقق اهداف جمعی فراهم می‌کند. در نتیجه‌ی این مشارکت، سازمان‌های با هویت جمعی بیشتر توسعه می‌یابند و ارزش‌ها و رفتارهای غیررسمی مبتنی بر روح جمعی بر سازمان حاکم می‌شود.

در نهایت همان‌طور که اشاره شد، سازما‌ن‌هاي غیردولتی یکی از اهرم‌های اصلي مشاركت اجتماعي و رشد توانمندسازي انسان‌ها در جوامع در حال توسعه به شمار می‌آیند، كه اين امر مرهون تقویت سرمايه‌ي اجتماعي به عنوان عامل رشد و توسعه‌يافتگي جوامع می‌باشد. از همین رو هر داوطلب، فراتر از همیار باید سفیری برای کار داوطلبانه باشد و در پی آگاهی‌بخشی، به بازتولید سرمایه اجتماعی کمک کند. در راستای این مطلب و در مقاله‌ای دیگر، به موضوع عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی و نحوه ارزش افزایی آن در جوامع خواهیم پرداخت.